مسجد تاریخانه یا خدای خانه.به نظر می رسد اين نام ترکيبی از ترکی (تاری ؛ خدا ) و خانه فارسی است . � گدار � باستان شناس معروف درباره مسجد تاريخانه چنين نوشته است:...

� نمونه ای از بناهايی که مقدم بر دوره سلجوقيان است می توانيم ارئه دهيم يعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ايران در آن تشکيل يافته است دو نمونه از ميان آنها مسجد جامع نائين و تاريخانه دامغان است �. تاريخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم می نامند و اين رقم اغلب در ايران نماينده آن نيست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه اين بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.

 در دوره سلجوقيان به جای مناره خشت و گلی آن که ريخته بود برجی از آجر ساخته اند . اين مناره جديد را در جای مناره قديم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند .  اين بنا شامل صحنی است تقريباً مربعی که از چهار طرف طاقهايی دارد و يکی از طاق نماها که عميق تر از ديگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همين جهت مواجه با قبله است نقشه اين مسجد ساده ترين و خالص ترين و حتی می توان گفت علمی ترين مساجد صدر اسلام است .

در بنای تاريخانه يعنی در اشــــــکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هيچ چيز نيست که ايرانی خالص نباشد حتی می توان گفت در اين بنا هيچ شکل و هيچ جزئی از ساختمان نيست که متعلق به معماری زمان ساسانيان نباشد . تاريخانه از حيث نقشه به قدری بيگانه از ايران است و از حيــــــث ساختمان به قدری ايرانی است که يکی ازمسافرين که به اين قبيل اماکن  توجه داشته يعنی � ايستويک � تصورکرده است که خرابه های آن يکی از معابد يا يکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پيلس است .بنابر وصفی که شد بايد حتی المقدور تاريخانه را به دوره ساسانيان نزديک دانست ولی بايد در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشيده اند به وسيله نمونه های اصلی می دانيم که اين نقشه از اواسـط دوره بنی اميه متداول بوده است .

 در هر صورت می توان آخر دوره بنی اميه را قديمی ترين زمان ساختمان اين بنا دانست . از سوی ديگر می توان اين گونه دانست که زمان ساخت اصلی اين مسجد بين جلوس اولين خليفه عباسی يعنی �سفاح � در 132 ( ه . ق) و سلطنت هارون الرشيد 170-193 (ه. ق) دانست يعنی در اواسط قرن دوم هجری قمری.آنچه اکنون از مسجد تاريخانه مانده است 26 ستون است که ضخامت هر يک چهار متر و به ارتفاع 2متر و 84 سانتی متر است و شش دهانه طاق و يک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده .  در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمين و قطر منتهی اليه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نيست بعضی گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می بود غير منظم بود در ارتفاع ده متری آن کتيبه ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است بانی آن ابو حرب بختيار ممدوح منوچهری است بنابراين، اين مناره در فاصله سالهای 420-430 هجـــری قمری ساخته شده است .